Di chỉ khảo cổ thành phố đầu tiên trong lịch sử nhân loại

Cùng với dòng chảy dài bất tận của thời gian, con người tập hợp, phát triển, thịnh vượng, gây hấn, chiến tranh rồi lụi tàn. Nhiều vương triều đến và đi, để lại những dấu chấm trên lịch sử và địa đồ thế giới. Những thủ phủ của những nền văn minh đó, giờ chìm sâu bên dưới nhiều tầng địa chất. Vậy có bao giờ bạn tự hỏi, những thành phố đầu tiên xuất hiện trong lịch sử loài người có tên là gì? Những tượng thờ và đền đài một thời sừng sững, từng chứng kiến sự ra đời và suy tàn của những vị thần cùng những người cai trị giờ nằm đâu?

Uruk

Vào thế kỷ thứ 4 trước công nguyên, sự phát triển của nông nghiệp và thuỷ lợi đã nuôi lớn quần thể cộng đồng và tạo ra nền văn minh Sumer – một nền văn minh thuộc quần thể Lưỡng Hà sơ khai ở hai bên bờ sông Tigris và Euphrates (thuộc Irag ngày nay). Người dân từ những thị tộc khác dần chuyển đến cùng sinh sống và biến nơi này trở thành trung tâm trao đổi của các nghề thủ công, và là tìm kiếm những công việc như là thợ thủ công, quản đốc, hay linh mục. Một trong những thành phố lớn nhất của khu vực này là Uruk – được xây dựng bên bờ của một nhánh sông Euphrates.

Ở thời điểm huy hoàng nhất vào thế kỷ thứ ba trước công nguyên, Uruk là thành phố chính của Sumer, với thành luỹ cao có 40,000 dân sinh sống. Nhiều tầng của thành phố này được xây dựng chồng chất lên nhau trong nhiều năm, mới chồng lên cũ, và vẫn còn nhiều phần chưa được khai quật ở di tích này. Khoảng giữa thế kỷ 19, các nhà khảo cổ học mới bắt đầu đặt trọng tâm lên khu vực đền thờ của thần Anu – vị thần bầu trời của người Sumer, và thần Inanna – vị thần sinh sôi và chiến tranh của người Sumer. Tại các di chỉ này, người ta khai quật được các toà tháp có bậc thang dẫn lên đỉnh thờ tự, nơi các vị tư tế thường làm lễ hiến tế cho các vị thần.

Tại một đền thờ dành cho thần Inanna, các nhà khảo cổ đã tìm ra một phát hiện lớn. Một trong số đó là chiếc Mặt nạ Warka. Chiếc mặt nạ làm bằng đá cẩm thạch xanh có màu sắc thanh nhã này có thể là tác phẩm nghệ thuật mô phỏng khuôn mặt người xuất hiện sớm nhất, và được tin là điêu khắc theo hình dung về thần Inanna. Đồng thời, các nhà khảo cổ học cũng tìm ra một vài mẩu đất sét vỡ có khắc những ký tự và hình dạng sắc nét. Đây được cho là hệ thống chữ viết đầu tiên của con người, được gọi là “cuneiform” – (chữ hình nêm), vì hình dạng của những ký tự có hình dáng tương tự các múi cau tạo nên các chữ.

Sau khi tìm được quy luật của các chữ viết trên, các nhà khảo cổ đã diễn giải được nội dung trên hàng ngàn ký tự được khắc trên các bản in đất sét. Các linh mục của xứ Sumer xưa ghi chú lại các lời cầu nguyện, hồi đáp thư từ, và … than phiền. Các bản khắc đất nung được xem là một phần của công việc báo cáo giấy tờ ở công sở, như thứ mà bất kỳ bộ máy chính quyền nào đều làm từ xưa đến nay. Nhiều bản ghi lại cả những lời phàn nàn, mắng chửi, hay sỉ vả: “Anh chỉ là người đàn bà mặc quần áo size lớn! Tôi sẽ cắt toẹt cái khố của anh”, hay “Khi vác nồi nhớ cẩn thận chân cẳng”, hay “Hắn ta có mùi chân thối như con cầy mangut, một kẻ hợm hĩnh tự mãn.”

Nền móng cơ sở hạ tầng vững chắc của Uruk được xây dựng nên từ hàng ngàn lao động qua nhiều năm. Tên tuổi của họ, cuộc sống của họ – những người dân xứ Sumer đã chìm trong lãng quên vĩnh cữu. Như câu ngạn ngữ của người Sumer: “Cuộc sống của người nghèo không tồn tại sau cái chết”.

Gilgamesh

Dựa trên các ghi chép còn sót lại về danh sách các vị vua trị vì của xứ Sumer, Vua Gilgamesh được sinh ra từ loài yêu quái, và trở thành người cai trị của Kulaba trong 126 năm. Vị vua đầu tiên của người Uruk có lẽ đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhân vật sử thi Gilgamesh* và chuyến phiêu lưu vĩ đại nhất trong văn học thế giới. Những truyền thuyết đầu tiên về vua Gilgamesh được tìm thấy ở dạng bản nung đất sét, kể về một người thanh niên trẻ, con của một vị thần và một người thường, cùng với bạn thân của mình là Enkidu đã đánh thắng quỷ dữ. Sau cái chết cuả người bạn thân, Gilgamesh cũng phải ngậm ngùi đầu hàng trước sinh tử.

“My friend, Enkidu, whom I love, has turned to clay.

Shall I not be like him, and also lie down, never to rise again, through all eternity?”

*The Epic of Gilgamesh hay còn gọi là Sử thi Gilgamesh là thiên sử thi kể về truyền thuyết của vị vua anh hùng đã cùng với các vị thần bảo vệ dân chúng vùng Uruk và cả Babylon. Cả Iliad và Odyssey đều được ảnh hưởng từ sử thi này.

Người dịch: Sạp Báo Nhỏ

Bài viết được trích từ tạp chí National Geographic số đặc biệt chủ đề Lost Cities, có bán tại đây.