Khoa học của âm giọng

(Bài được trích dịch từ tạp chí Frankie 101, có bán tại đây)

Nghiên cứu gần nhất của nhà ngôn ngữ học James Shackell khá thú vị: Giọng nói của chúng ta.

Âm giọng là gì?

Đối với một đôi tai bình thường, âm giọng của bạn nói ra nghe tương đối giống nhau. Nhưng với đôi tai của một người có tìm-hiểu-đôi-chút, âm giọng của bạn tiết lộ khá nhiều thông tin. Đó có thể là văn hóa và lịch sử của dân tộc bạn. Thậm chí, đó có thể là cây gia phả của gia đình bạn. Cái cách mà bạn phát âm chữ ‘o’ có lẽ là sự đúc kết từ những chuyến hành trình của nhóm người đã bị lãng quên hàng trăm năm trước. Âm giọng của bạn, có thể là “minh chứng” cho sự đáng tin cậy của bạn (“Người Sài Gòn thật thà lắm bây”?!), và quyết định xem Alexa hiểu được bao nhiêu phần trăm đơn đặt pizza của bạn. Âm giọng là chữ ký bằng âm thanh (vì sự độc nhất của mỗi âm giọng), trong vài trường hợp âm giọng còn có thể là dấu ấn quê hương: bạn lớn lên tại thành phố nào, tỉnh nào, hay giai đoạn lịch sử nào – đều có thể tiết lộ qua cách mà bạn nhấn nhá hay sử dụng từ.

“Âm giọng giống như dấu vân tay của bạn vậy,” Erik Singer, huấn luyện viên phương ngữ của Hollywood đã nói. “Nó tiết lộ rất nhiều điều. Âm giọng cá nhân là thể thức phức tạp nhất mà mỗi người tạo ra, và chúng ta cũng là một chuyên gia giỏi nhất của thể thức đó. Chỉ bởi vì việc nói năng diễn ra hằng ngày nên ta thường nghĩ rằng đây là việc quá bình thường.”

Việc phân biệt giữa âm giọng và phương ngữ rất quan trọng. Trong khi âm giọng nói đến cách mà một từ được phát âm thì phương ngữ dùng để chỉ các biệt ngữ, tiếng lóng, ngữ pháp và cả cách phát âm. Như David Foster Wallace từng đề cập, tiếng Anh-Mỹ của người da đen và tiếng Anh-Latin đều là phương ngữ, tuy vậy có những phương ngữ không liên quan gì tới dân tộc như là “Tiếng Anh của trường Y, tiếng Anh của những-người-ghiền-coi-đấu-vật-chuyên-nghiệp và tiếng Anh của những-cậu-trai-12-tuổi-có-thế-giới-quan-của-dân-South-Park.”

Cách nhanh nhất để gây thiện cảm?

Phương ngữ là cách nhanh nhất để các thành viên trong một nhóm người có thể hiểu lẫn nhau. Âm giọng cũng có một công việc tương tự như vậy. Cần rất nhiều yếu tố để tạo ra âm giọng của một người, nhưng hai thứ chính yếu nhất chính là sự phân ly và thời gian. Như một quy luật tất yếu, khi một quần thể bị phân ly sẽ tạo ra những sự khác biệt trong các quần thể con. Lấy quần đảo Ocracoke ngoài khơi Bắc Carolina làm ví dụ, nó nằm cách đất liền hơn 50km, sau khi trải qua những biến cố bất ngờ, nó trở thành nơi trú ngụ của các cựu hải tặc, thổ dân Mỹ và thủy thủ Anh từ những năm 1700. Vì đã bị tách rời khỏi nước Mỹ quá lâu, giọng nói của người dân Ocracoke ngày nay nghe trong những bộ phim truyền hình có bối cảnh thời Elizabeth.

Những đất nước trẻ sẽ có ít sự đa dạng trong âm giọng hơn là những đất nước lâu đời, đó là lý do tại sao cho dù chỉ nhỏ bằng một bang Alabama của Mỹ, nhưng Anh Quốc có tới gần 40 âm giọng được ghi nhận, trong khi nước Mỹ chỉ có 20 âm giọng. Tiếng Anh tại Anh có thời gian lâu hơn để lan rộng và phân nhánh. “Đó là bởi sự phân bố định cư,” Erik nói. “Ở Mỹ, phía Tây Mississippi có nhiều loại âm giọng hơn, bởi vì người dân ở đó đã nói tiếng Anh lâu hơn.”

(Đảo Ocracoke, phía Bắc Carolina)

Nước Úc cũng là một đất nước trẻ, đó là lý do mà âm giọng ở đây khá nhất quán – dễ để có thể phân biệt được nếu ai đó lớn lên ở khu đô thị hay ngoại ô. Tất nhiên không có gì là chắc chắn hoàn toàn. Bởi lẽ vẫn có những sự khác biệt nhỏ như cách mà người Nam Úc nhầm lẫn giữa từ ‘hồ bơi’ (pool) và ‘nhiên liệu’ (fuel). Tất nhiên, đó chỉ là những người Úc “trắng” – những cư dân đầu tiên, người Úc-Việt, Senegal, Ý và Hy Lạp có những dấu ấn khác trong âm giọng riêng cuả họ. Erik còn nói thêm rằng, cách nói chuyện của người Melbourne và Sydney nghe khác nhau như người New York và Texas. “Có một số giọng vùng miền đang dần định hình hơn,” ông nói. “Chúng chỉ cần chút thời gian để phát triển.”

Chúng ta phát triển âm giọng lúc nào trong đời?

Âm giọng của bạn đã được hình thành từ rất sớm. Vô cùng sớm. Chúng ta sinh ra dĩ nhiên chưa biết nói, nhưng một số nghiên cứu chỉ ra rằng một đứa trẻ sáu tháng tuổi bắt đầu tiếp thu các âm giọng xung quanh chúng. Chúng thậm chí còn khóc với những cách nhấn nhá khác nhau: ví dụ như đứa trẻ ở Pháp thường sẽ hạ giọng khi khóc trong khi đứa trẻ người Đức làm ngược lại. Những phụ âm đầu tiên mà đứa trẻ nói tiếng Anh phát ra thường là ‘p’, ‘m’, ‘h’ và ‘w’ và hầu hết những âm miệng đó sẽ được cố định khi đến tuổi dậy thì. Erik nói rằng những năm từ 10 đến 19 tuổi vô cùng quan trọng – đó là lúc âm giọng khắc ghi vào trong cơ thể bạn. “Cũng giống như đôi giày bằng da,” ông nói. “Nó cần được mang vào để tạo thành nếp-ký-ức.”

Ngay cả khi âm giọng đã hình thành, bạn cũng chưa hẳn gắn với nó cả đời. Giọng của chúng ta sẽ thay đổi nếu ta di dân đi nước ngoài, và đương nhiên nó dễ hơn đối với trẻ con: nghiên cứu chỉ ra chúng ta gắn với một âm giọng càng dài thì nó càng khó thay đổi. (Đương nhiên trường hợp này không kể đến những người Úc trẻ tuổi chuyển tới London và sau vài tuần, họ bắt đầu gắn chữ “innit?” vô mọi cái chốt câu một cách không-hề-giả-trân)

Âm giọng không chỉ quyết định giọng nói, mà còn là cách người khác cảm nhận về giọng của bạn. Chương trình ngôn ngữ Babbel đã làm một cuộc khảo sát với các người dùng và tìm ra rằng đa số mọi người cảm thấy giọng Pháp rất quyến rũ (không quá ngạc nhiên nhỉ), giọng Đức không ngoài dự đoán là giọng nói ít gợi cảm nhất. Giọng Anh chuẩn, hay còn gọi là “giọng của nữ hoàng” gây hiệu ứng đáng tin cậy hơn. (Cứ như thể là phi công nói tiếng Anh càng “chuẩn” thì máy bay càng khó đâm vào vách núi hơn vậy!?) Ngược lại, chỉ có một phần trăm người được khảo sát cảm thấy tin cậy khi nghe giọng Scouse (phương ngữ Liverpool và những vùng lân cận).

“Sự gợi cảm là tuỳ cảm nhận của đôi tai” Erik nói. “Đó là một đánh giá chủ quan. Nếu bạn hỏi một người không-phải-người-Anh rằng giọng Anh nào quyến rũ nhất, giọng Birmingham chắc chắn sẽ đứng đầu. Nhưng nếu bạn hỏi một người Anh thì sẽ nhận được một câu trả lời hoàn toàn ngược lại.” Điều này cũng có hai mặt. Sự thừa nhận về mặt âm giọng đã làm việc phân biệt chủng tộc và những định kiến về văn hóa thêm trầm trọng hơn. (Hãy liên tưởng đến Mickey Rooney trong phim “Bữa sáng tại Tiffany” và bạn sẽ hiểu điều chúng ta đang nói tới.) Phụ thuộc vào việc bạn đến từ đâu mà sự kiên nhẫn của bạn dành cho một số âm giọng nhất định sẽ cao hơn những âm giọng khác – nhưng huấn luyện viên văn hóa người Mỹ Regina Rodríguez-Martin lại nói rằng, đó không phải bởi vì âm giọng nào khó hiểu hơn đối với bạn mà là âm giọng nào bị bạn coi khinh hơn. Erik tán đồng – chuyện này phụ thuộc người nghe nhiều hơn là do người nói. “Ở Mỹ, nếu bạn đến từ miền Nam, mọi người sẽ nghĩ là bạn rất thân thiện nhưng cũng hơi ngu xuẩn,” ông nói. Tương tự đối với những người Úc có cách nói ‘ngọng’ hơn, nhưng “sự thật là bạn không thể đánh giá trí tuệ của người khác chỉ qua âm giọng của họ.”

Nguồn cơn của những phân biệt đối xử?

Sự thành kiến trong âm giọng cũng ảnh hưởng tới công nghệ. Vào năm 2018, tờ báo Washington Post đưa tin Alexa và Siri không thế bắt chuẩn yêu cầu từ người dùng có tiếng mẹ đẻ không phải tiếng Anh nhiều hơn đối với dân bản xứ 30%. Một người có tiếng mẹ đẻ là tiếng Tây Ban Nha sẽ gặp khó khăn hơn 6% so với người sinh ra ở California khi sử dụng điều khiển bằng giọng nói. (Dựa trên số liệu hai công ty phần mềm lớn.) Đó là lý do tại sao đa dạng hóa trong lĩnh vực công nghệ rất quan trọng – một thuật toán chỉ được nhập liệu một âm giọng sẽ tự suy diễn rằng toàn nhân loại cũng dùng giọng đó.

Về mặt vật lý, âm giọng là sự kết hợp một cách vô thức của hàng tá cơ mặt, bao gồm vị trí của môi, cổ họng, thanh quản, hàm răng và lưỡi. Đây là một ví dụ: hãy đưa tay che trước miệng bạn và nói hai từ, ‘pit’ (hố) và ‘spit’ (nhổ). Bạn sẽ thấy cảm thấy một chút hơi sau chữ ‘pit’ nhưng sau chữ ‘spit’ thì ít hơn nữa. Đó là bởi vì, trong tiếng Anh, những âm ‘puh’ là âm bật (hay còn gọi là âm hơi), ngoại trừ trường hợp đứng sau chữ ‘s’. Những người nói tiếng Anh không thể dễ dàng nghe ra sự khác biệt giữa hai chữ ‘p’ bởi vì tiếng Anh không thật sự quan tâm cách bạn bật âm chữ ‘p’. Tuy nhiên trong tiếng Thái, âm bật và âm không bật nghe hoàn toàn khác biệt và người bản xứ sẽ không bao giờ nhầm lẫn giữa hai âm.      

“Người Úc thường có hàm cao hơn người dân của những quốc gia khác,” Erik nói, “Lưỡi của họ thì thường rất cơ bắp. Chúng chụm lại ở phía sau và ở giữa. Lưỡi có hai loại: mỏng như bánh crepe hay dày như hot dog – gọi nôm na là giả thuyết bánh crepe và hot dog. Lưỡi của người Úc khá giống với hot dog.”   

Nó vẫn còn nhiều thứ chúng ta chưa hiểu hết về âm giọng. Tại sao những người tỉnh dậy sau hôn mê thường nói một phương ngữ và thậm chí một ngôn ngữ khác (các nhà khoa học dự đoán rằng đó là bởi vì não bộ tự động hóa hậu chấn thương). Hay thậm chí là các loài động vật cũng có âm giọng. Một số sinh vật hoàn toàn có khả năng đó. Như cá nhà táng ở vùng biển Caribbean có mã âm thanh khác với cá voi ở Thái Bình Dương, và nhiều nghiên cứu đã chứng minh chó sẽ ngại theo âm giọng của chủ nhân sau một thời gian chung sống. Vài giống chó còn được cho là có giọng sủa “thanh lịch” hơn giống khác, thôi thì sao cũng được!

Thế còn vụ người ta hay sử dụng giọng-Úc-lơ-lớ trong phim Mỹ? Sao lại có việc này? “Giọng Úc thường dễ nghe hơn đối với người Anh,” Erik thưa nhận. Đó là bởi vì nguồn gốc của một phần dân Úc là từ miền Nam nước Anh – tuy vậy Erik còn có một giả thuyết khác: “Cũng có thể, người ta coi bộ Neighbours nhiều quá.”